Partycypacja społeczna to aktywny udział obywateli w procesach zarządzania publicznego poprzez włączenie ich m.in. w powstawanie dokumentów planistycznych, podejmowania kluczowych decyzji i rozwiązywania problemów lokalnych. Dodatkowym atutem jest to, że szerokie i efektywne współdziałanie zapobiega lokalnym konfliktom oraz protestom. W myśl ustawy o rewitalizacji z 9 października 2015 "partycypacja społeczna obejmuje przygotowanie, prowadzenie i ocenę rewitalizacji w sposób zapewniający aktywny udział interesariuszy, w tym poprzez uczestnictwo w konsultacjach społecznych oraz w pracach Komitetu Rewitalizacji".
Podstawowym wyzwaniem partycypacji jest to, aby obie strony chciały z niej korzystać. Kluczowe znaczenie ma to czy i w jakim zakresie strona publiczna dopuszcza udział obywateli w kształtowaniu i realizacji swoich działań. Stosowanie różnych form partycypacji wymaga zmiany myślenia i podejścia do zarządzania publicznego, a także przekonania o korzyściach z niej wynikających.
Sposób realizacji partycypacji obywatelskiej ma duży wpływ na skuteczność i efektywność tego procesu, a także na zaangażowanie mieszkańców. Podstawowym warunkiem jest zagwarantowanie udziału obywateli we wszystkich etapach podejmowania i realizacji decyzji publicznych. Obywatele powinni być włączeni w następujące etapy jego tworzenia i realizacji:
- diagnoza problemów społecznych, będąca podstawą do dalszych działań,
- planowanie programu, wypracowywanie propozycji konkretnych rozwiązań w sferze usług społecznych,
- podejmowanie decyzji o ostatecznym kształcie programu, realizacja programu, w tym świadczenie usług społecznych,
- monitorowanie i ocena realizacji programu.
Inicjatywa w zakresie partycypacji musi należeć do samorządu. To on jest odpowiedzialny za decyzje publiczne, choć oczywiście zdarza się, że są one wynikiem aktywności i postulatów samych mieszkańców. Jako gospodarz partycypacji samorząd powinien jasno określić, czemu ma ona służyć, co jest jej przedmiotem, jakie są jej zasady i formy, kto w niej uczestniczy i jaka jest rola obu stron dialogu. Najlepiej, aby zrobił to w konsultacji z samymi zainteresowanymi, czyli mieszkańcami, tak aby wypracowana formuła była adekwatna do ich oczekiwań, potrzeb i możliwości. Niezależnie od przyjętych rozwiązań istotne jest, by w procesie partycypacji uczestniczyli przedstawiciele wszystkich istotnych środowisk i grup społecznych, których interesy są związane z przedmiotem decyzji publicznych
Istotnym warunkiem partycypacji obywatelskiej jest reprezentacja. Obie strony muszą wyłonić swoich reprezentantów, którzy podejmą w ich imieniu decyzje lub przynajmniej wypracują propozycje rozwiązań, akceptowanych następnie przez szersze gremia. W procesie partycypacji powinni uczestniczyć nie tylko przedstawiciele władz stanowiących i wykonawczych, lecz także istotnych instytucji publicznych, będących realizatorami tych decyzji.
Jednym z wielu wyzwań partycypacji obywatelskiej jest przełamanie powszechnego partykularyzmu interesów. Bywa że niektóre środowiska społeczne traktują partycypację jako sposób załatwienia swoich interesów, zapominając o dobru wspólnym i interesach innych grup społecznych. To utrudnia osiągnięcie porozumienia i wypracowanie wspólnych decyzji. Kluczowa w tym przypadku jest oczywiście strona publiczna, która powinna jasno informować obywateli o tym, że decyzje muszą służyć wszystkim zainteresowanym mieszkańcom, a nie tylko ich części i pilnować, by głosy obywateli nie zostały zdominowane przez jedną grupę społeczną.